Przedawnienie zaliczane jest do grupy instytucji, które wiążą określone skutki z niewykonywaniem przez uprawnionego jego prawa przez czas w ustawie określony. Istotą przedawnienia jest ograniczenie w czasie dochodzenia roszczenia, co ma swoje znaczenie w wymiarze ekonomicznym, w kontekście pewności i bezpieczeństwa obrotu prawnego. Pełni przez to funkcję ochronną, co wymusza na wierzycielu dochodzenie praw w takim czasie, który umożliwiłby dłużnikowi skuteczną obronę.
Problem przedawnienia opisywany jest w Kodeksie Cywilnym w artykułach od 117 do 125. Najistotniejsze są trzy aspekty:
- przedawnienie odnosi się wyłącznie do roszczeń majątkowych;
- po drugie jego czas trwania nie może zostać zmieniony lub zniesiony poprzez zawarcie umowy między stronami;
- zarzut przedawnienia roszczenia może zostać podniesiony przez dłużnika w sądzie, gdy roszczenie dochodzone jest po wskazanym terminie – nie następuje to jednak automatycznie.
Zgodnie z art. 118 Kodeksu Cywilnego, podstawowy termin przedawnienia wynosi 6 lat. Krótszy, 3-letni termin dotyczy roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej oraz świadczeniami okresowymi, jak na przykład odsetki. Termin przedawnienia liczy się od dnia wymagalności – to znaczy z chwilą, gdy wierzyciel jest uprawniony do żądania spełnienia świadczenia przez dłużnika. Dla zobrazowania, gdy płatność ma być dokonana do 1 stycznia 2025 r., bieg terminu przedawnienia rozpocznie się 2 stycznia 2025 r. Koniec okresu przedawnienia przypada natomiast na ostatni dzień roku kalendarzowego.
Istnieją jednak terminy przedawnień, które nie wynoszą trzech lub sześciu lat:
Okresy przedawnienia roszczeń 6 miesięcy
- roszczenia pożyczkobiorcy o wydanie przedmiotu pożyczki (art. 722 kc),
- roszczenia o naprawienie szkody wynikłej z utraty lub uszkodzenia rzeczy w hotelu (art. 848 kc)
- roszczenia przysługującego przewoźnikowi względem innych przewoźników, którzy uczestniczyli w przewozie przesyłki (art. 793 kc).
Roczny termin przedawnienia
- roszczenia z tytułu umowy przewozu (art. 792 kc)
- roszczenia z tytułu umowy najmu lub użyczenia (art. 719 kc)
- roszczenia z tytułu mandatów za jazdę bez biletu
Okresy przedawnienia roszczeń - 2 lata
- roszczenia wynikające z umowy o dzieło (art. 646 kc)
- roszczenia wynikające z umowy zlecenia (art. 751 kc)
- wzajemne roszczenia producenta i kontraktującego (art. 624 kc)
Trzyletni termin przedawnienia
- roszczenia z tytułu umowy ubezpieczeniowej (art. 819 kc)
- roszczenia z tytułu zobowiązania podatkowego – ale tylko w przypadku zobowiązań powstających na skutek doręczenia decyzji ustalającej dany podatek i jego wysokość przez Urząd Skarbowy (art. 68 Ordynacji Podatkowej)
- roszczenia z tytuły umowy kredytu/pożyczki, w tym także zadłużenie na karcie kredytowej
- roszczenia ze stosunku pracy (art. 291 Kodeks Pracy)
Pięcioletni termin przedawnienia
- roszczenia z tytułu zobowiązań podatkowych – jeżeli powstały z mocy prawa (np. podatek VAT) (art. 70 Ordynacji Podatkowej)
- roszczenia z tytułu zapisu w testamencie (art. 981 kc)
- roszczenia z tytułu przysługującego zachowku (art. 1007 kc)
- roszczenia należności z tytułu składek na ubezpieczenia emerytalne, rentowe, chorobowe i wypadkowe (art. 24 ust. 4 Ustawy o Systemie Ubezpieczeń Społecznych)
Okresy przedawnienia roszczeń - 6 lat
- roszczenia stwierdzone prawomocnym wyrokiem sądu lub innej instytucji, ugodą (art. 125 kc) W przypadku gdy stwierdzone w ten sposób roszczenie obejmuje świadczenia okresowe, roszczenie o świadczenie okresowe należne w przyszłości ulega przedawnieniu po upływie trzech lat,
- roszczenia pracodawcy o naprawienie szkody wyrządzonej przez pracownika z winy umyślnej (art. 291 § 3 Kodeks Pracy)
Dwudziestoletni termin przedawnienia
w przypadku szkód wynikłych ze zbrodni lub występku, a także w wypadku komunikacyjnym lub wypadku podczas pracy, w których została orzeczona odpowiedzialność sprawcy w postępowaniu karnym lub z powództwa cywilnego (art. 4421 kc).
Gdy roszczenie ulegnie przedawnieniu, nie wygasa, ale nie może być dochodzone w sposób przymusowy – przed sądem. Oznacza to, że dłużnik może spełnić świadczenie po okresie przedawnienia, aczkolwiek nie musi, gdyż nie ma skutecznej instytucji przymuszenia go do tego.
Zgodnie z art. 123 kc, bieg przedawnienia można przerwać. Po przerwaniu biegu przedawnienia, biegnie ono na nowo, co chroni interesy wierzyciela i umożliwia dalsze próby wyegzekwowania należności. Można to uczynić poprzez każdą czynność przed sądem (także polubownym) lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju. Wśród nich można wymienić składanie pozwów, wniosków o nadanie klauzuli wykonalności, o zabezpieczenie powództwa, zgłoszenie wierzytelności w postępowaniu upadłościowym oraz inne. W przypadku przerwania terminu przedawnienia poprzez czynność w postępowaniu przed sądem lub innym organem wymienionym w art. 123 § 1 pkt. 1, przedawnienie nie biegnie na nowo, dopóki postępowanie nie zostanie zakończone.
Bieg terminu przedawnienia może zostać przerwany również poprzez uznanie roszczenia przez dłużnika. W rozumieniu art. 123 § 1 pkt. 2 obejmuje uznanie właściwe, będące w istocie umową – najczęściej stanowiącą element ugody, sądowej lub pozasądowej – oraz uznanie niewłaściwe. Poprzez uznanie niewłaściwe rozumie się takie zachowanie dłużnika, które może w uzasadniony sposób pozwalać wierzycielowi uważać, że dłużnik ma świadomość istnienia świadczenia i dobrowolnie zmierza ku jemu zaspokojeniu. Można przez to rozumieć spłatę części długu. Same jednak zachowania dłużnika świadczące o tym, że ma wiedzę o istnieniu zobowiązania przy jednoczesnym braku przejawów świadczących o zamiarze dobrowolnego spełnienia świadczenia, nie mogą być kwalifikowane jako uznanie niewłaściwe.
Termin przedawnienia może zostać przerwany również z uwagi na przeszkody natury siły wyższej - nadzwyczajne i nieprzewidywalne okoliczności niezależne woli osoby, która się na nie powołuje, których następstw nie można było uniknąć mimo zachowania należytej staranności. Zaliczyć można do nich na przykład klęskę żywiołową.
