Za stan bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładzie pracy odpowiedzialność ponosi pracodawca. Musi on zorganizować pracę tak, aby zapewnić bezpieczne i higieniczne warunki pracy. Pracodawca odpowiada nie tylko za własne działania i zaniechania, ale także za faktyczny stan m.in. obiektów budowlanych, urządzeń higieniczno-sanitarnych, maszyn, narzędzi i urządzeń. Na zakres odpowiedzialności pracodawcy nie wpływają ani obowiązki pracowników w dziedzinie bhp ani też powierzenie wykonywania zadań służby bhp specjalistom spoza zakładu pracy. Niewielu pracodawców zdaje sobie sprawę, że za naruszenie przepisów dot. bhp pracodawcy grozi odpowiedzialność wykroczeniowa i karna.
Odpowiedzialność wykroczeniowa za nieprzestrzeganie przepisów bhp
Za wykroczenie przeciwko prawom pracownika z tytułu naruszenia bhp uznano na gruncie art. 283 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy m.in. nieprzestrzeganie przepisów lub zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, wyposażenie stanowiska pracy w maszyny i inne urządzenia techniczne, które nie spełniają wymagań dotyczących oceny zgodności, czy dostarczenie pracownikowi środków ochrony indywidualnej, które nie spełniają wymagań dotyczących oceny zgodności. Tytułem przykładu, brak stosownych piktogramów przy maszynie na linie produkcyjnej, czy niestabilny podest pod maszyną mogą skutkować sankcjami. Wymienione wykroczenia w Kodeksie pracy zagrożone są grzywną od 1.000 zł do 30.000 zł, a ściąganiem ww. wykroczeń zajmuje się Państwowa Inspekcja Pracy. Okoliczność, że pracownik nie zgłaszał problemów co do niesprawnego sprzętu czy żądań dostarczenia środków ochrony nie zwalnia z odpowiedzialności zakładu pracy. Co istotne, grzywna może być nałożona nie tylko na pracodawcę, ale również na osoby działające w imieniu pracodawcy, które dopuściły się wykroczenia, jako kierujące pracownikami np. brygadzistów, liderów.
Odpowiedzialność karna za narażenie życia albo zdrowia pracownika
W pewnych sytuacjach pracodawca może ponosić odpowiedzialność karną. Zgodnie z art. art. 220 § 1 Kodeksu karnego jeżeli pracodawca będąc odpowiedzialnym za bhp, nie dopełnia swoich obowiązków i przez to naraża pracownika na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności do 3 lat. Z zaniechaniem pracodawcy musi wiązać się w konkretnych okolicznościach faktycznych bezpośrednie niebezpieczeństwo, grożące realnie śmiercią lub ciężkim uszczerbkiem na zdrowiu pokrzywdzonego pracownika. Jeżeli w zakładzie pracy funkcjonuje na linii produkcyjnej maszyna nieodpowiednio zabezpieczona, która w każdej chwili może spowodować uszkodzenie dłoni operatora, albo też gdy przycisk awaryjny w maszynie nie jest sprawny, a pracodawca o tym wie i nie reaguje, wówczas mamy do czynienia z wypełnieniem znamion tego przestępstwa.
Na gruncie ww. przepisu odpowiada osoba odpowiedzialna w zakładzie pracy za wykonanie obowiązków w zakresie bhp tj. nie tylko pracodawca, ale też brygadzista. Sporne jest, czy może na gruncie ww. przepisu odpowiadać służba bhp albo osoba, która przeprowadziła szkolenie, co oznacza, że zatrudnienie najlepszy specjalistów z zakresu bhp nie uchroni pracodawcy od ww. odpowiedzialności. Nie jest wykluczona również odpowiedzialność kilku osób, których zachowanie przyczyniło się do narażenia pracownika na bezpośrednie niebezpieczeństwo.
Za ww. czyn przewidziana jest kara pozbawienia wolności do lat 3, przy czym sąd może zamiast kary pozbawienia wolności orzec grzywnę albo karę ograniczenia wolności. Za nieumyślny czyn grozi kara grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. Dopuszczalne jest również warunkowe umorzenie postępowania karnego czy odstąpienie od wymierzenia kary. Co istotne, w razie skazania możliwe jest orzeczenie środka karnego w postaci zakazu zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej. A zatem konsekwencje skazania za ww. czyn mogą mieć wpływ na działalność pracodawcy i dalsze prowadzenie firmy.
Odpowiedzialność odszkodowawcza
Naruszenie obowiązku zachowania bezpiecznych i higienicznych warunków pracy może również generować odpowiedzialność odszkodowawczą na gruncie art. 415 i następnych Kodeksu cywilnego. Będzie to miało miejsce, gdy pracownik uległ wypadkowi przy pracy i doznał szkody w postaci uszczerbku na zdrowiu lub rozstroju zdrowia, co otwiera mu drogę do wysunięcia wobec pracodawcy roszczeń odszkodowawczych.
Jeżeli wobec pracodawcy toczyło się uprzednio postępowanie karne, to jego wynik może mieć wpływ na postępowanie w przedmiocie odszkodowania. Wyrok skazujący pracodawcę w sprawie karnej będzie ułatwiał pracownikowi dochodzenie roszczeń, dlatego tak ważne jest aktywne uczestnictwo i obrona pracodawcy w procesie karnym. Co więcej, w orzecznictwie wskazuje się, że wyrok karny uniewinniający albo umarzający postępowanie karne nie jest wprawdzie wiążący dla sądu cywilnego, ale nie pozostaje bez znaczenia dla postępowania dowodowego, gdyż podlega rozważeniu i swobodnej ocenie sądu orzekającego w sprawie. Zatem, nawet jeśli nie zapadnie wyrok skazujący w sprawie karnej pracodawca może ponosić konsekwencje finansowe niezapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy.
Bezpieczeństwo i higiena pracy w czasie pandemii
W czasie pandemii COVID-19 wielu pracodawców korzysta z możliwości polecenia pracownikowi wykonywania pracy zdalnej. Jednak uregulowania Tarczy antykryzysowej w tym zakresie są szczątkowe i nie odnoszą się do bhp, a zatem to pracodawca z pracownikiem ustala szczegółowe zasady wykonywania pracy zdalnej. W zależności od tego, w jaki sposób uregulują wzajemne prawa i obowiązki, tak będzie kształtowała się odpowiedzialność pracodawcy za naruszenie przepisów bhp. Ujęcie zasad np. w formie Regulaminu wykonywania pracy zdalnej, czy opracowanie planu działań zapobiegawczych na wypadek zakażenia COVID-19 w zakładzie pracy pozwala na zminimalizowanie wielu ryzyk w otoczeniu prawnym i biznesowym przedsiębiorstwa, a jednocześnie porządkuje funkcjonowanie firmy w czasie epidemii.
Każdy pracodawca jest obowiązany chronić zdrowie i życie pracowników poprzez zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, przy odpowiednim wykorzystaniu osiągnięć nauki i techniki. Pojęcie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy nabiera w aktualnej sytuacji epidemicznej zupełnie innego znaczenia i wymaga podjęcia przez pracodawców środków zaradczych oraz dostosowania opracowanej w zakładzie pracy dokumentacji dotyczącej bhp do bieżącej sytuacji.
