Nieprawidłowe sporządzenie testamentu może niweczyć zamierzenia spadkodawcy. W ostatnich tygodniach wielokrotnie spotykaliśmy się z sytuacjami, że testator przez nieznajomość instytucji prawa spadkowego doprowadził swoim rozrządzeniem do sytuacji innej, niż zamierzał. Dlatego postanowiliśmy przybliżyć w dzisiejszym artykule istotne kwestie, o których warto pamiętać przy sporządzaniu testamentu.
WYŁĄCZNOŚĆ TESTAMENTU I SPADKODAWCY
Ustawodawca w kodeksie cywilnym przewidział, że testament jest jedynym sposobem rozporządzenia swoim majątkiem na wypadek śmierci. Polskie prawo spadkowe nie przewiduje możliwości zawierania umów spadkowych pomiędzy przyszłymi spadkodawcami, które znane są innym systemom prawnym (np. niemieckiemu). Wyjątkiem jest tzw. umowa o zrzeczenie się dziedziczenia (mylona często z odrzuceniem spadku, które następuje już po śmierci spadkodawcy), w której przyszły spadkodawca z przyszłym spadkobiercą w pisemnej umowie zawartej w formie aktu notarialnego umawiają się, że drugi nie będzie dziedziczył po pierwszym. Z mocy ustawy zrzeczenie się dziedziczenia obejmuje również zstępnych (m.in. dzieci) zrzekającego się, jednakże strony mogą umówić się inaczej.
Ponadto przepisy stanowią, że jeden testament może zawierać rozrządzenia wyłącznie jednej osoby. Nie istnieje zatem możliwość, aby małżonkowie sporządzili wspólny testament, a każde z nich powinno zrobić to samodzielnie. Nie wyklucza to sytuacji, w której ich wola będzie zbieżna (np. oboje powołają na spadkobierców siebie nawzajem bądź jedynym spadkobiercą po sobie ustanowią wspólne dziecko).
FORMA TESTAMENTU
Testamenty ze względu na formę dzielą się na zwykłe oraz szczególne. Najczęściej sporządzanym testamentem zwykłym jest tzw. testament holograficzny (inną formą testamentu zwykłego jest np. testament notarialny). Jest to testament własnoręczny i to właśnie o jego formie mowa będzie poniżej.
Testament holograficzny powinien być spisany w całości pismem ręcznym (nie wystarczy własnoręczne podpisanie wydruku komputerowego), opatrzony datą oraz podpisany. Jeśli z jakiegoś powodu spadkodawca przeoczy zamieszczenie na testamencie daty – taki brak nie wywoła nieważności testamentu, jeśli nie zaistnieją wątpliwości co do zdolności testowania, treści testamentu czy relacji pomiędzy kilkoma testamentami. Generalną zasadą jest, że testament tłumaczy się w sposób zapewniający możliwie najpełniejsze urzeczywistnienie woli spadkodawcy.
POWOŁANIE SPADKOBIERCÓW I ZAPISOBIERCÓW
Powołanie spadkobiercy to wskazanie konkretnej osoby, która ma dziedziczyć po spadkodawcy. Natomiast jeśli spadkodawca pragnie ustanowić spadkobiercą swojego syna, jednakże chciałby, aby pamiątkowa cukierniczka trafiła do rąk ukochanej wnuczki – wówczas powinien dokonać stosownego zapisu testamentowego.
Polskie prawo spadkowe przewiduje dwa rodzaje zapisów: zwykły oraz windykacyjny. Poprzez zapis zwykły spadkodawca zobowiązuje danego spadkobiercę do spełnienia określonego świadczenia na rzecz określonej osoby. Z kolei mocą zapisu windykacyjnego (poczynionego wyłącznie w testamencie notarialnym) spadkodawca może postanowić, że oznaczona osoba nabędzie przedmiot zapisu z chwilą jego śmierci. Zapis windykacyjny może dotyczyć jednak wyłącznie określonych w ustawie składników majątku.
ODWOŁANIE TESTAMENTU
Jeśli spadkodawca zmieni zdanie co do treści bądź zasadności istnienia testamentu, nic nie stoi na przeszkodzie, aby taki testament odwołał. Nastąpić to może zarówno poprzez sporządzenie nowego testamentu, bądź też poprzez fizyczne zniszczenie testamentu lub pozbawienie go elementarnych cech. Spadkodawca może również dokonać zmian, z których wynikać będzie wola odwołania jego postanowień.
Należy pamiętać, że jeśli spadkodawca zdecyduje się sporządzić nowy testament, nie odwołując przy tym dotychczasowego – oba pozostaną w obrocie z tym zastrzeżeniem, że odwołaniu ulegną zapisy „starego” testamentu nie dające się pogodzić z treścią „nowego testamentu”.
ZDOLNOŚĆ TESTOWANIA I NIEWAŻNOŚĆ TESTAMENTU
Testament może sporządzić wyłącznie osoba posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych, która działa samodzielnie. Nie można bowiem sporządzić ani odwołać testamentu przez przedstawiciela.
Ustawa precyzuje ponadto trzy przesłanki, których zaistnienie spowoduje nieważność całego testamentu. Nieważny będzie zatem testament sporządzony w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie zgody; sporządzony pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że spadkodawca nie sporządziłby testamentu o danej treści jeśli nie działałby pod wpływem tego błędu oraz sporządzony pod wpływem groźby.
ZACHOWEK i DAROWIZNA
Zachowek to instytucja zabezpieczająca interesy najbliższych osób spadkodawcy. Ustawodawca postanowił, że zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należy się połowa wartości udziału, który by im przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. Jeśli natomiast uprawnionym jest osoba trwale niezdolna do pracy bądź małoletni zstępny – wówczas zachowek wynosi 2/3 udziału.
Uprawniony do zachowku ma względem spadkobiercy roszczenie o zapłatę kwoty równoważnej wartości jego udziału w spadku. Do spadku obliczanego na potrzeby zachowku nie dolicza się pewnego rodzaju przedmiotów, między innymi drobnych darowizn, zwyczajowo przyjętych w danych stosunku, ani dokonanych przed więcej niż dziesięcioma laty, licząc od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.
Zasady rozliczenia darowizn w skład masy spadkowej często powodują, wśród najbliższych zmarłego, poważne konflikty. Jeśli bowiem np. spadkodawca podarował mieszkanie wyłącznie swojemu synowi, a mieszkanie to byłoby jedynym przedmiotem spadku, wówczas małżonka zmarłego lub rodzeństwo w ramach dziedziczenia ustawowego faktycznie nic nie odziedziczą. Jednak należy pamiętać, że małżonce lub rodzeństwu może przysługiwać, względem obdarowanego syna, roszczenie o zachowek po zmarłym mężu.
WYDZIEDZICZENIE
Wydziedziczenie jest często mylone z pominięciem w testamencie. Spadkodawca pomijając daną osobę w testamencie daje do zrozumienia, że nie będzie ona powołana do spadku, nie pozbawia jej natomiast innych uprawnień (np. zachowku). Z kolei wydziedziczenie jest instytucją polegającą właśnie na pozbawieniu osoby uprawnionej do zachowku. Ustawodawca przewiduje, że wydziedziczyć można osobę uprawnioną do zachowku jedynie z wyraźnych przyczyn wskazanych w ustawie, tj. gdy uprawniony postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego wbrew woli spadkodawcy; dopuścił się względem spadkodawcy bądź jego najbliższych umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci, bądź uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych. W testamencie należy podać przyczynę wydziedziczenia, a dla pewności jego skuteczności – opisać sytuację, która skłoniła nas do podjęcia decyzji o wydziedziczeniu.
Należy pamiętać, o czym wiele osób zapomina, że wydziedziczenie nie obejmie dzieci wydziedziczonego. Jeśli zatem spadkodawca wydziedziczy w testamencie swojego syna, to spadkobiercami po nim będą między innymi jej dzieci.
Wskazane powyżej zagadnienia stanowią tylko niewielką część ważnych informacji, jakie każdy powinien wiedzieć sporządzając testament. W przypadku majątków lub przedsiębiorstw o znacznej wartości warto skonsultować się ze specjalistą, aby wskazani spadkobiercy uniknęli nieprzyjemnej batalii o spadek.
