Opinia biegłego wydawana w toku postępowania sądowego niejednokrotnie stanowi jeden z najistotniejszych dowodów przyczyniających się do rozstrzygnięcia sporu cywilnego. Biegły jako osoba posiadająca wiedzę specjalistyczną ma zapewnić fachową i bezstronną ocenę wskazanego przez sąd zagadnienia. Obowiązek sporządzenia opinii nie ma jednak charakteru bezwzględnego. Przepisy Kodeksu postępowania cywilnego przewidują szereg przypadków, w których osoba powołana do wydania opinii może odmówić jej sporządzenia, bądź też podlega wyłączeniu z uwagi na szczególne okoliczności sprawy.
I. Odmowa sporządzenia opinii przez biegłego.
Aktualne przepisy proceduralne przewidują dwie kategorie przypadków, w których biegły sądowy ma możliwość odmowy sporządzenia zleconej przez sąd opinii. Pierwszą kategorię przyczyn stanowią sytuacje uprawniające świadka do odmowy składania zeznań. Biegły może odmówić sporządzenia opinii w danej sprawie, jeżeli stroną lub uczestnikiem postępowania jest osoba pozostające z nim w odpowiednio bliskim stopniu pokrewieństwa. Dotyczy to kategorii najbliższych krewnych biegłego, do których zgodnie z art. 261 § 1 zalicza się wstępnych (rodziców, dziadków, pradziadków), zstępnych (dzieci, wnuki, prawnuki), rodzeństwo oraz powinowatych w tej samej linii lub stopniu (m. in. teściów, szwagra, bratową). Prawo do odmowy sporządzenia opinii przysługuje także, w sytuacji gdy stroną postępowania jest osoba przysposobiona przez biegłego, np. adoptowany syn. Ponadto szczególnej ochronie w procesie cywilnym podlega stosunek małżeństwa. Biegły nie ma obowiązku wydania opinii jeżeli w sprawie uczestniczy jego małżonek. Warto podkreślić, że prawo do odmowy sporządzenia opinii przysługuje także w przypadku ustania małżeństwa bądź rozwiązania stosunku przysposobienia. W razie wystąpienia wskazanego w Kodeksie postępowania cywilnego stosunku rodzinnego, uzasadniającego skorzystanie przez biegłego z prawa odmowy sporządzenia opinii w danej sprawie, ustalenia Sądu orzekającego ograniczają się do sprawdzenia czy ów stosunek rodzinny rzeczywiście występuje. Nie ma zatem możliwości nakazania biegłemu wykonania opinii we wskazanych powyżej przypadkach. W literaturze powszechnie przyjmuje się, że uprawnienia biegłego są analogiczne do uprawnień przysługujących świadkom. Biegły ma zatem prawo odmówić odpowiedzi na zadane mu pytanie, jeżeli mógłby w ten sposób narazić siebie bądź swoich bliskich na odpowiedzialność karną, dotkliwą i bezpośrednią szkodę majątkową, hańbę, a także jeżeli udzielenie odpowiedzi na pytanie wiązałoby się z pogwałceniem obowiązującej go tajemnicy zawodowej. Zaistnienie przesłanek uzasadniających odmowę odpowiedzi na pytanie podlega ocenie sądu orzekającego. Przyjmuje się jednak, iż prawo do odmowy sporządzenia opinii nie przysługuje w przypadku, gdy stroną postępowania jest osoba faktycznie pozostająca z biegłym we wspólnym pożyciu (konkubinacie). Tego rodzaju stosunek osobisty może jednak stanowić podstawę do wyłączenia biegłego na podstawie art. 49 k.p.c., o czym będzie mowa w dalszej części artykułu.
II. Przeszkody uniemożliwiające biegłemu wydanie opinii.
Oprócz omówionych powyżej możliwości uchylenia się przez biegłego od obowiązku, z uwagi na pozostawanie w stosunku rodzinnym ze stroną postępowania, wyróżnia się także drugą kategorię powodów uzasadniających odmowę sporządzenia opinii. Należą do nich zgodnie z dyspozycją art. 280 k.p.c. przeszkody, które uniemożliwiają jej wydanie. Kodeks postępowania cywilnego nie zawiera żadnego katalogu wskazanych przyczyn, a zatem w razie powołania się przez biegłego na brak możliwości sporządzenia opinii każdorazowo będzie to podlegać ocenie sądu orzekającego. W literaturze podkreśla się, że odmowy sporządzenia opinii nie uzasadnia jej czasochłonność lub szczególnie skomplikowany charakter. Do realnych przyczyn uniemożliwiających sporządzenie opinii należy jednak zaliczyć np. długotrwałą chorobę, długoterminowy wyjazd, bądź nadmiar obowiązków związanych z przygotowaniem ekspertyz zleconych biegłemu w innych, wcześniejszych postępowaniach. Ponadto odmowa sporządzenia opinii może być uzasadniona z przyczyn niezależnych od biegłego. Tego rodzaju podstawę stanowią względy techniczne np. źle zebrany materiał dowodowy, zbyt mała próbka materiału badawczego, jak również brak wymaganej wiedzy specjalistycznej lub sprzętu niezbędnego do wykonania stosownych badań. Z omawianych uprawnień mogą skorzystać zarówno stali biegli sądowi jak i eksperci powoływani ad hoc. W przypadku skorzystania przez biegłego z prawa do odmowy sporządzenia opinii, powinien on umotywować swój wniosek, wskazując oraz w miarę możliwości uprawdopodabniając przyczynę odmowy. Uzasadnienie wniosku jest szczególnie ważne, gdyż jak powszechnie przyjmuje się w orzecznictwie, postanowienie sądu odmawiające zwolnienia z obowiązku wykonania opinii nie podlega zaskarżeniu w drodze zażalenia. Ponadto w razie nieuzasadnionej odmowy jej sporządzenia, sąd może ukarać biegłego grzywną do wysokości 5.000 zł.
III. Wyłączenie biegłego z mocy ustawy lub na wniosek strony.
Niezależnie od możliwości uchylenia się od sporządzenia opinii, biegły sądowy podlega wyłączeniu w sytuacjach wskazanych przez art. 48 i 49 Kodeksu postępowania cywilnego. Do wyłączenia biegłego stosuje się analogicznie przepisy dotyczące wyłączenia sędziego. Wobec powyższego należy wyróżnić dwa rodzaje podstaw wyłączenia. Pewne z nich - bezwzględne podstawy wyłączenia zostały wskazane w art. 48 k.p.c., który uniemożliwia biegłemu sądowemu sporządzenie opinii w danym postępowaniu, jeżeli:
- jest stroną lub pozostaje z jedną ze stron w takim stosunku prawnym, że wynik sprawy oddziaływa na jego prawa lub obowiązki;
- sprawa dotyczy jego małżonka (także byłego), krewnych lub powinowatych w linii prostej, krewnych bocznych do czwartego stopnia i powinowatych bocznych do drugiego stopnia oraz osób związanych z nim z tytułu przysposobienia, opieki lub kurateli, także po ustaniu tego stosunku.
- był lub jest pełnomocnikiem albo był radcą prawnym jednej ze stron w danej sprawie.
W razie zaistnienia którejś z powyższych przyczyn, biegły jest wyłączony z mocy ustawy na każdym etapie postępowania, także niezależnie od tego na jakim etapie znajdują się powierzone mu przez sąd czynności. Jeśli w sprawie występują bezwzględne przyczyny wyłączenia, biegły powinien niezwłocznie powiadomić od tym sąd orzekający. O wyłączenie biegłego, na mocy art. 281 k.p.c. mogą ponadto wnosić strony postępowania. Dotyczy to zarówno z przyczyny wskazanych w art. 48 k.p.c. jak również sytuacji gdy istnieje "okoliczność tego rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do bezstronności" biegłego w danej sprawie. Uprawnienia strony do żądania wyłączenia powstają z chwilą wyznaczenia biegłego. W literaturze podkreśla się, że podstawą wyłączenia mogą być stosunki o charakterze emocjonalnym, takie jak osobista znajomość, niechęć lub sympatia. Oprócz powiązań osobistych wyłączenie może uzasadniać pozostawanie w powiązaniu gospodarczym, bądź stosunku służbowym. Katalog przyczyn wyłączenia na bazie art. 49 k.p.c. jest otwarty i ma na celu zagwarantowanie sporządzenia bezstronnej i obiektywnej opinii. Jednakże, zasadność wniosku o wyłączenie wniesionego na podstawie art. 281 k.p.c. w zw. z art. 49. k.p.c. każdorazowo podlega ocenie sądu. Należy wskazać, że w przypadku wyłączenia biegłego na wniosek strony występuje podwójny reżim prawny. Strona nie jest ograniczona terminowo, bowiem jeśli zachodzą bezwzględne przyczyny wyłączenia określone w art. 48 k.p.c., przyjmuje się, iż wniosek nie jest wówczas formalnie potrzebny, a wyłączenie następuje z mocy prawa. Natomiast w przypadku innych okoliczności, wyłączenia można żądać do ukończenia przez biegłego powierzonych mu czynności. Ponadto w razie zgłoszenia wniosku po przystąpieniu przez biegłego do sporządzenia opinii, wnioskodawca musi uprawdopodobnić, że przyczyna wyłączenia nie była mu wcześniej znana lub też powstała później.
IV. Skutki wyłączenia biegłego.
Podobnie jak w przypadku odmowy sporządzenia opinii, na postanowienie oddalające wniosek o wyłączenie biegłego nie przysługuje zażalenia. Sąd orzekający nie ma zatem obowiązku uzasadnienia postanowienia, którym odmówił wyłączenia biegłego. Warto jednak podkreślić, że omawiane rozstrzygnięcie będzie pozostawało w zakresie kontroli dokonywanej przez sąd II instancji w postępowaniu apelacyjnym. Bezpodstawna odmowa wyłączenia biegłego stanowi istotne uchybienie proceduralne i może być podstawą do wniesienia apelacji. Jeżeli biegły został wyłączony po przedłożeniu opinii, wykonane przez niego czynności zostaną uznane za niebyłe. Nie stanowią dowodu i nie będą brane pod uwagę w dalszym toku postępowania cywilnego. Warto zatem odpowiednio wcześnie poinformować sąd o wystąpieniu przyczyn uzasadniających wyłączenie biegłego. Pozwala to przyspieszyć postępowanie sądowe oraz uchronić eksperta przed koniecznością wykonania skomplikowanej i czasochłonnej opinii, która następnie nie będzie mogła zostać wykorzystana w toku postępowania.
adwokat Jerzy Krotoski
