Tematyka wspólności majątkowej małżeńskiej wielokrotnie stanowi przedmiot udzielanych przez prawników Kancelarii porad prawnych. Chcąc wzbogacić wiedzę naszych Klientów i współpracowników zapraszamy Państwa do zapoznania z się publikacją omawiającą podział majątku, chwilę ustana wspólności majątkowej, a także zagadnienie winy w rozkładzie pożycia małżeńskiego.
Istota małżeńskiej ustawowej wspólności majątkowej
W przypadku braku zawarcia przez małżonków małżeńskiej umowy majątkowej powstaje między nimi w chwili zawarcia związku małżeńskiego ustawowa wspólność majątkowa, która obejmuje przedmioty nabyte przez małżonków wspólnie oraz przez każdego z nich z osobna w trakcie trwania związku. Majątek nabyty przed zawarciem małżeństwa pozostaje w składzie majątku osobistego osoby, która go nabyła. Nadto, ustawa przewiduje pewne wyłączenia w zakresie określonych przedmiotów, które należą do majątku osobistego małżonków niezależnie od tego czy zostały przez nich nabyte przed zawarciem związku czy w jego trakcie.
Zarząd majątkiem wspólnym
Każdy z małżonków ma prawo w równym zakresie do korzystania z przedmiotów wchodzących w skład ich wspólnego majątku. W rozporządzaniu majątkiem małżonkowie obowiązani są współdziałać, w szczególności zaś udzielać sobie wzajemnie informacji w tym zakresie. W braku sprzeciwu drugiego z małżonków, każdy z nich jest jednak uprawniony do wykonywania zarządu majątkiem wspólnym samodzielnie. Ustawa wymienia jednak czynności, dla których dokonania konieczna jest zgoda drugiego małżonka. Do czynności takich należy rozporządzanie nieruchomościami oraz dokonywanie darowizn. Czynność taka dokonana bez zgody małżonka jest nieważna.
Podział majątku wspólnego
Co do zasady, każdy z małżonków ma równe udziały w majątku wspólnym. Na żądanie każdego z nich sąd może jednak ustalić udziały w sposób odmienny, biorąc pod uwagę stopień przyczynienia się małżonków do powstania majątku. W zakresie tym uwzględnia się również nakład pracy w gospodarstwie domowym oraz przy wychowaniu dzieci. Każdy z małżonków powinien przy podziale majątku lub, w wypadkach nakazanych przez sąd, wcześniej dokonać zwrotu wydatków poczynionych z majątku wspólnego na rzecz jego majątku osobistego. Nie dotyczy to wydatków poczynionych na przedmioty przynoszące dochód. Analogicznie, małżonek może żądać zwrotu wydatków poczynionych z majątku osobistego na majątek wspólny, z wyłączeniem jednak przeznaczonych na zaspokajanie potrzeb rodziny.
Ustanie wspólności majątkowej
Co do zasady wspólność majątkowa ustaje z datą określoną w wyroku, który ją ustanawia. W tym przypadku wyrokiem takim będzie orzeczenie rozwodu. W praktyce sąd określa zwykle datę powstania rozdzielności na dzień wydania orzeczenia. Skutek taki powstaje również w sytuacji, gdy sąd zaniecha odniesienia się do tej kwestii.
Sąd może jednak, w wyjątkowych wypadkach, ustanowić rozdzielność majątkową z dniem wcześniejszym niż dzień wytoczenia powództwa rozwodowego. W szczególności za wypadek taki może być uznane życie małżonków w rozłączeniu jeszcze przed wytoczeniem powództwa. Orzecznictwo[1] wskazuje, iż orzeczenie takie jest możliwe również w sytuacji gdy, ze względu na separację faktyczną, małżonkowie nie mogą dojść do porozumienia w zakresie prowadzonej przez nich wspólnie działalności gospodarczej. Zauważyć trzeba jednak, iż zgodnie z ugruntowanym w doktrynie stanowiskiem, „wyjątkowe wypadki”, dotyczyć powinny sfery majątkowej, nie zaś osobistej w odniesieniu do pożycia małżonków[2]. Zgodnie z bardziej jeszcze rygorystycznym poglądem, orzeczenie ustania wspólności majątkowej z mocą wsteczną może mieć miejsce tylko wtedy, gdy jeszcze przed wytoczeniem powództwa brak było możliwości małżonków do wspólnego zarządzania majątkiem wspólnym[3].
Należy pamiętać, iż orzeczenie przez sąd rozdzielności majątkowej z mocą wsteczną wywołuje skutek w stosunku do osób trzecich, niezależnie od tego czy wiedziały one o przyczynach takiego orzeczenia lub o toczącym się postępowaniu rozwodowym. Sąd rozpoznając wniosek powinien wobec tego rozważyć czy nie ma on na celu pokrzywdzenia wierzycieli[4] oraz wziąć pod uwagę także ich interesy[5]. Sąd powinien również ustalić czy przesłanki orzeczenia rozdzielności majątkowej istniały już w dacie, od której orzeczenie miałoby wywołać skutek[6].
Ustanie wspólności majątkowej nie jest jednoznaczne z podziałem majątku dotychczasowych małżonków, sąd może jednak to uczynić na żądanie każdego z nich jeżeli przeprowadzenie podziału nie spowoduje nadmiernej zwłoki w postępowaniu.
Wina w rozkładzie pożycia
W wyroku rozwodowym sąd orzeka, który z małżonków ponosi winę za rozkład pożycia małżeńskiego. Małżonkowie mogą jednak żądać by sąd zaniechał takiego orzeczenia, co spowoduje skutki analogiczne do sytuacji, w której żaden z małżonków takiej winy nie ponosi. Żądanie małżonków w tym zakresie wiąże sąd, podobnie jak wycofanie takiego żądania[7].
Sąd nie orzeknie o rozwodzie jeżeli domaga się go małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia, chyba że drugi z małżonków wyrazi na to zgodę lub w danej sytuacji odmowa byłaby sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.
Orzeczenie o winie może mieć w przyszłości znaczące skutki prawne dla sytuacji byłych małżonków. Istnieją cztery warianty orzeczenia o winie w rozkładzie pożycia:
- z wyłącznej winy jednego z małżonków
- z winy obydwojga małżonków
- bez orzekania o winie (w sytuacji wskazanej wyżej)
- z ustaleniem, że żadne z małżonków winy nie ponosi.
Jak wynika z powyższego, sąd nie określa w orzeczeniu stopnia winy każdego z małżonków[8]. Oznacza to, że uzyskanie stwierdzenia przez sąd wyłącznej winy drugiego małżonka jest utrudnione. Nawet bowiem, jeżeli wina jednego z małżonków będzie minimalna, to nie uzyska on orzeczenia o wyłącznej winie drugiego. W tej sytuacji sąd orzeknie rozwód z winy obydwojga małżonków[9].
Nie każde jednak z niewłaściwych zachowań musi skutkować przypisaniem zainteresowanemu winy za rozkład pożycia. Zgodnie z oceną Sądu Najwyższego[10], przekroczenie granic dopuszczalnej reakcji w odpowiedzi i bezpośrednio po doznaniu krzywdy od małżonka, może zostać w niektórych wypadkach usprawiedliwione przy uwzględnieniu okoliczności sprawy.
Jako przyczyny orzeczenia o winie rozkładu pożycia sądy wskazywały dla przykładu: zdradę, bicie, poniżanie, częste opuszczanie domu, opuszczenie małżonka, niechęć do pracy zarobkowej, brak lojalności, egocentryczną postawę, a nawet zmianę religii[11].
Sytuacja, w której sąd wyda orzeczenie rozwodowe z ustaleniem że żadne z małżonków nie ponosi winy zachodzi wtedy, gdy rozwód orzekany jest z przyczyn niezależnych od żadnego z nich. Dla orzeczenia winy konieczne jest bowiem, zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego[12], nie tylko naruszenie obowiązków małżeńskich ale również jego naganność oraz objęcie wolą naruszyciela. Jako przykład można tu podać sytuację, w której jeden z małżonków zapada na ciężką chorobę psychiczną lub traci zdolność płciową.
Każdy z rozwiedzionych, z wyjątkiem uznanego za wyłącznie winnego rozkładu pożycia, jeżeli znajduje się w niedostatku może żądać od byłego małżonka alimentów odpowiadających jego uzasadnionym potrzebom oraz możliwościom zobowiązanego.
Nadto, w przypadku orzeczenia rozwodu z wyłącznej winy jednego z małżonków, drugi z nich może żądać od niego alimentów jeżeli w wyniku orzeczenia rozwodu istotnie pogorszyła się jego sytuacja materialna. Uprawnienie to nie jest zależne od faktu pozostawania przez żądającego w niedostatku.
Obowiązek dostarczania środków utrzymania małżonkowi wygasa w każdym przypadku wówczas gdy zawarł on nowy związek małżeński. Nadto, jeżeli orzeczono rozwód bez orzekania o winie albo ustalając, że żadne z małżonków winy nie ponosi, obowiązek alimentacyjny wygasa z mocy prawa po upływie 5 lat od orzeczenia rozwodu, chyba że sąd z uwagi na wyjątkowe okoliczności, przedłuży ten termin na żądanie uprawnionego.
Z powyższego wynika, iż dla uczestnika postępowania rozwodowego najkorzystniejszą sytuacją jest orzeczenie rozwodu z uznaniem współmałżonka za wyłącznie winnego rozkładu pożycia. Jak wyżej wskazano, orzeczenie takie jest jednak trudne do uzyskania.
W wyroku rozwodowym sąd orzeka także o wykonywaniu władzy rodzicielskiej przez małżonków będących rodzicami małoletniego dziecka, a także o kontaktach z dzieckiem oraz łożeniem na jego utrzymanie. Sąd uwzględnia porozumienie małżonków w tym zakresie i może pozostawić im obojgu władzę rodzicielską jeżeli o to wnoszą i zasadne jest oczekiwanie, że będą w tym zakresie współdziałać. Należy jednak pamiętać, iż w razie braku porozumienia, decyzja dotycząca władzy rodzicielskiej należy do sądu, a w praktyce może na niej zaważyć treść orzeczenia o winie.
Sąd może również zwrócić uwagę na orzeczenie o winie w sprawie dotyczącej ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym byłych małżonków. Należy jednak zaznaczyć, iż okoliczność ta nie powinna być dla sądu decydująca w sprawie[13].
Oprócz powyższych skutków, zgłoszenie przez małżonków żądania orzeczenia rozwodu bez orzekania o winie lub ze stwierdzeniem, iż żaden z nich winy nie ponosi prowadzi do powstania skutków również w zakresie prawa spadkowego. W przypadku śmierci jednego z małżonków w trakcie trwania postępowania rozwodowego nie zachodzi, w sytuacji wskazanej wyżej, możliwość wyłączenia małżonka pozostałego przy życiu od dziedziczenia. Wynika to z faktu, iż można to uczynić jedynie wobec osoby, względem której spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu z jej winy a żądanie to było uzasadnione
[1] wyrok SN z dnia 4 czerwca 2004 r., III CK 126/2003, M. Praw. 2004, nr 13, s. 582 oraz wyrok SN z dnia 11 grudnia 2008 r., II CSK 371/2008, OSNC 2009, nr 12, poz. 171;
[2] Jędrzejek G. Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Małżeństwo. Komentarz do art. 1-61(6). LEX: 2013. Komentarz do art. 52 KRO; wyrok SN z dnia 17 grudnia 1999 r., III CKN 506/98, LEX nr 39668;
[3] Jędrzejek G. Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Małżeństwo. Komentarz do art. 1-61(6). LEX: 2013. Komentarz do art. 52 KRO; wyrok SN z dnia 11 grudnia 2008 r., II CSK 371/08, LEX nr 490945;
[4] uchwała SN z dnia 30 maja 1996 r., III CZP 54/96, OSNC 1996, nr 10, poz. 130 oraz wyrok SN z dnia 26 lipca 2000 r., I CKN 293/00;
[5] orzeczenie SN z dnia 24 maja 1994 r., I CRN 50/94, OSN 1994, nr 12, poz. 246;
[6] wyrok SN z dnia 17 listopada 1997 r., I CKU 149/97. LEX: 1227035;
[7] uchwała SN z dnia 2 lipca 1985 r., III CZP 39/85, OSNC 1986, nr 5, poz. 68;
[8] wyrok SN z dnia 29 czerwca 2000 r., V CKN 323/00, LEX nr 52485;
[9] wyrok SN z dnia 24 maja 2005 r., V CK 646/04, LEX nr 180827; wyrok z dnia 26 stycznia 1999 r., III CKN 128/98, LEX nr 738105
[10] wyrok SN z dnia 24 maja 2005 r., V CK 646/04, LEX nr 180827; orzeczenie z dnia 10 września 1957 r., 1 CR 1121/56, OSN 1959, nr 3, poz. 72, PiP 1964, z. 5-6, s. 842; wyrok z dnia 8 stycznia 1971 r., III CRN 442/70, LEX nr 6854; wyrok z dnia 23 kwietnia 1997 r., I CKN 78/97, LexPolonica nr 346210; wyrok z dnia 5 grudnia 1997 r., I CKN 597/97, LEX nr 32963;
[11] Jędrzejek G. Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Małżeństwo. Komentarz do art. 1-61(6). LEX: 2013. Komentarz do art. 57 KRO;
[12] wyroku SN z dnia 5 grudnia 1997 r., I CKN 597/97, LEX nr 32963; wyrok SN z dnia 28 stycznia 2004 r., IV CK 406/02, LEX nr 529700
[13] orzeczenie SN z dnia 30 listopada 1954 r., 2 CR 1229/54, OSN 1957, nr 2, poz. 35;
