Ustawa z dnia 11 marca 2022 r. o Obronie Ojczyzny, która wejdzie w życie 23 kwietnia tego roku, w zakresie świadczeń rzeczowych na rzecz pokoju zawiera te same regulacje, które znajdują się w jeszcze na ten moment obowiązującej ustawie z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony – jedyną różnicą jest zmiana jednostek redakcyjnych. W związku z tym świadczenie rzeczowe polegające na oddaniu do używania rzeczy (np. samochodu, będącego rzeczą ruchomą) będą odbywały się zgodnie z dotychczas obowiązującymi procedurami, natomiast niżej uwzględniono jednostki redakcyjne nowej ustawy.
Świadczenia rzeczowe na rzecz obrony podzielić można na dwa rodzaje:
- Świadczenia rzeczowe w czasie pokoju,
- Świadczenia rzeczowe w razie ogłoszenia mobilizacji i w czasie wojny.
Ad. 1 Świadczenia rzeczowe w czasie pokoju
Kiedy w czasie pokoju może być nałożony obowiązek?
Nowe przepisy pozwalają nałożyć na urzędy i instytucje państwowe, przedsiębiorców i inne jednostki organizacyjne, a także osoby fizyczne obowiązek świadczeń rzeczowych, polegających na oddaniu do używania posiadanych nieruchomości i rzeczy ruchomych na cele przygotowania obrony państwa albo zwalczania klęsk żywiołowych, likwidacji ich skutków oraz zarządzania kryzysowego.
Katalog sytuacji, w których może być nałożony obowiązek świadczeń rzeczowych nie zamyka się w działaniach ściśle obronnych – możliwe jest nałożenie go także w wypadku np. powodzi czy innych klęsk żywiołowych.
Co nie może być przedmiotem świadczeń rzeczowych?
Ustawa zawiera katalog rzeczy, które to nie mogą być przedmiotem świadczeń rzeczowych np. pojazdy samochodowe niedopuszczone do ruchu po drogach publicznych oraz używane wyłącznie do przewozu wewnątrz zakładu, po przedstawieniu przez posiadacza odpowiednich dokumentów.
Ile można pobrać rzeczy dla wykonania niezbędnych świadczeń rzeczowych?
Ilość i rodzaj rzeczy ruchomych określana jest corocznie w drodze rozporządzenia, np. w 2022 r. jest to 716 pojazdów samochodowych.
Jaki jest czas wykonywania świadczeń w czasie pokoju?
Czas wykonywania świadczeń rzeczowych nie może przekraczać jednorazowo w przypadku pobrania przedmiotu świadczenia w celu sprawdzenia gotowości mobilizacyjnej Sił Zbrojnych - 48 godzin; zaś w związku z ćwiczeniami wojskowymi - 7 dni. Nałożenie obowiązku świadczenia może nastąpić najwyżej 3 razy w roku, a w wymiarze 7-dniowym w związku z ćwiczeniami wojskowymi – tylko raz. Czas dostarczenia i powrotu wlicza się do czasu wykonywania świadczeń, nie więcej jednak niż 2 godziny.
Przewidziano jednak, że tych ograniczeń czasowych nie stosuje się do używania rzeczy ruchomych udostępnionych w celu zwalczania klęsk żywiołowych i likwidacji ich skutków. Oznacza to, że w razie wystąpienia np. powodzi świadczenie rzeczowe może trwać dłużej.
Nałożenie obowiązku i wezwanie do wykonania świadczenia
Taki obowiązek nakłada wójt (burmistrz, prezydent miasta) w drodze decyzji administracyjnej, po uprzednim złożeniu wniosku przez podmioty wskazane w ustawie (np. kierownik jednostki organizacyjnej wykonującej zadania na potrzeby obrony państwa). Decyzja doręczana jest posiadaczowi rzeczy i wnioskodawcy na piśmie z uzasadnieniem. Od decyzji można odwołać się do wojewody w terminie 14 dni; wojewoda może zmienić też decyzję z urzędu, jeśli została wydana z rażącym naruszeniem prawa.
Decyzja może zobowiązywać posiadacza rzeczy do wykonania świadczenia bez odrębnego wezwania. Jeśli tego nie zastrzeżono, posiadacz rzeczy, wobec którego wydano ostateczną decyzję, może być, po uprzednim wniosku podmiotów wskazanych w ustawie, wezwany przez wójta do wykonania świadczenia. Wezwanie zawiera rygor natychmiastowej wykonalności w określonym terminie, którego nie można zaskarżyć.
Jakie są obowiązki zobowiązanego posiadacza rzeczy oraz obowiązki biorącego?
Posiadacz jest obowiązany do oddania przedmiotu świadczenia w terminie i miejscu wskazanym w wezwaniu w stanie przydatnym wraz z dotyczącymi go dokumentami, a także informować wójta o rozporządzeniu tą rzeczą w terminie 30 dni od dnia tego rozporządzenia.
Z kolei, biorący obowiązany jest używać rzecz w sposób odpowiadający właściwościom i przeznaczeniu i zwrócić posiadaczowi przedmiot świadczenia w stanie niepogorszonym. Ponadto jest odpowiedzialny za utratę lub uszkodzenia i szkody wynikłe z używania w sposób sprzeczny z właściwościami lub przeznaczeniem rzeczy, ale nie ponosi odpowiedzialności za zużycie będące następstwem prawidłowego używania. W razie naruszenia obowiązków biorącego posiadaczowi rzeczy przysługują roszczenia odszkodowawcze, przedawniające się z upływem roku od dnia zwrotu.
Czy zobowiązanemu przysługuje jakieś wynagrodzenie?
Posiadaczowi za używanie przedmiotu świadczenia przysługuje ryczałt w wysokości odpowiadającej szkodzie poniesionej wskutek dostarczenia oraz stawce jego amortyzacji.
Bardziej szczegółowe kwestie dotyczące m. in. trybu nakładania obowiązków, trybu dochodzenia roszczeń odszkodowawczych czy wykazu stawek ryczałtu określone zostaną w rozporządzeniu Rady Ministrów. Z pewnością będą one budzić liczne wątpliwości.
Ad 2. Świadczenia rzeczowe w razie ogłoszenia mobilizacji i w czasie wojny
Kiedy w czasie ogłoszenia mobilizacji i w czasie wojny może być nałożony obowiązek świadczenia?
W razie mobilizacji lub wojny obowiązek może zostać nałożony właściwie w każdej chwili. Zgodnie z przepisami, w razie ogłoszenia mobilizacji i w czasie wojny nakładane są w drodze decyzji przez wójta (burmistrza, prezydenta miasta) na podstawie doraźnie zgłoszonych wniosków złożonych przez podmioty wskazane w ustawie (m. in. może być to dowódca jednostki wojskowej). Decyzji o nałożeniu obowiązku świadczenia nadany zostaje rygor natychmiastowej wykonalności. Jeśli nastąpi szczególna sytuacja, możliwe jest także nałożenie takiego obowiązku poprzez dokonanie obwieszczenia (zamiast decyzji doręczonej stronie).
W pozostałym zakresie stosuje się przepisy dotyczące świadczeń w czasie pokoju (m.in. katalog rzeczy, które nie mogą być przedmiotem świadczenia, wezwanie do wykonania świadczenia, ryczałt, etc.). Podobnie jak w przypadku świadczeń w czasie pokoju, szczegółowe kwestie m. in. trybu nakładania obowiązku świadczeń, trybu dochodzenia odszkodowań i trybu wypłacania ryczałtu określi rozporządzenie RM.
Podsumowanie
W czasie pokoju posiadacz samochodu może otrzymać decyzję o przeznaczeniu samochodu na cele świadczeń rzeczowych, po wcześniejszym wpłynięciu wniosku od odpowiedniego podmiotu. Posiadacz ma prawo w terminie 14 dni od doręczenia odwołać się do wojewody. Jeśli decyzja będzie ostateczna to posiadacz może być wezwany do wykonania tego świadczenia. Wezwanie nie podlega zaskarżeniu. Wtedy posiadacz zobowiązany jest oddać rzecz do używania w terminie i miejscu wskazanym we wniosku.
W czasie ogłoszenia mobilizacji i w czasie wojny posiadacz samochodu może być wezwany do oddania samochodu do używania właściwie w każdym czasie, o ile wójt otrzyma doraźny wniosek o wydanie decyzji o przeznaczeniu samochodu do użycia przez Siły Zbrojne lub jednostki wykonujące zadania na potrzeby obrony Państwa. Posiadacz samochodu obowiązany jest spełnić świadczenie w terminie i miejscu określonym w decyzji bądź otrzymanym wezwaniu.
Bez względu na czas pokoju, mobilizacji czy wojny w razie niewykonania świadczenia nastąpi przymusowe wykonanie świadczenia zgodnie z przepisami o postępowaniu egzekucyjnym w administracji.
